مشهد، پایتخت معنوی ایران و یکی از شهرهای برجسته در زمینه هنرهای دستی و صنایع سنتی است. این شهر به‌عنوان مهد سنگ‌های قیمتی و زینتی شناخته می‌شود و لقب “شهر جهانی سنگ‌های قیمتی” را به خود اختصاص داده است. استان خراسان رضوی، که مشهد در آن واقع است، به‌طور ویژه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی استخراج و تراش سنگ‌های قیمتی شناخته می‌شود. حدود ۲۲ نوع سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی در این استان شناسایی شده است و استادکاران ماهر در این زمینه، با استفاده از تکنیک‌های سنتی و تخصصی خود، به تراش و صیقل دادن این سنگ‌ها می‌پردازند.
فیروزه، یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین سنگ‌های قیمتی است که در تاریخ بشر جایگاه ویژه‌ای دارد. این سنگ آبی‌رنگ که به دلیل رنگ خاص و زیبای خود بسیار مورد توجه قرار گرفته، در مشهد و به‌ویژه در نیشابور، از دیرباز مورد استخراج و تراش قرار می‌گرفته است. معدن فیروزه نیشابور، که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین معادن فیروزه جهان شناخته می‌شود، در جاده قدیم سبزوار و در روستای معدن واقع شده است. این معدن گران‌قیمت‌ترین معدن فیروزه در ایران است و نه‌تنها برای مردم ایران بلکه برای گردشگران ژئوتوریست از سراسر جهان مقصدی جذاب محسوب می‌شود. به‌دلیل نزدیکی مشهد به نیشابور، این شهر از دیرباز به‌عنوان مرکز تراش و عرضه زیورآلات فیروزه‌ای شناخته شده است.
سنگ‌های فیروزه دارای خواص درمانی بسیاری هستند که در روایات و احادیث نیز به آن اشاره شده است. این سنگ به تقویت چشم، درمان بیماری‌های تنفسی و روحی، دفع چشم زخم و حفاظت در برابر نیروهای منفی معروف است. همچنین، فیروزه به‌عنوان یک سنگ قدرت‌بخش، برای افزایش اعتماد به نفس و آرامش ذهنی نیز مفید است. در تاریخ ایران، از فیروزه به‌عنوان هدیه‌ای ارزشمند استفاده می‌شده و در دوران سلاطین هخامنشی مانند داریوش و کوروش، فیروزه جزء هدایا و آثار گران‌بها بوده است.
از دیگر سنگ‌های قیمتی که در مشهد و استان خراسان رضوی یافت می‌شود، می‌توان به عقیق اشاره کرد. عقیق یکی از سنگ‌های محبوب برای ساخت زیورآلات است که در تراش‌های مختلفی تولید می‌شود و طرفداران زیادی دارد. تراش‌های مختلف فیروزه مانند مسطح، پیکانی، کبودچان، دانه تسبیحی و فانتزی در مشهد ساخته می‌شود و در بازارهای مختلف این شهر به فروش می‌رسد. بازار رضا مشهد، که یکی از مراکز مهم تراش و فروش سنگ‌های قیمتی است، مقصد بسیاری از گردشگران و خریداران داخلی و خارجی است که به دنبال خرید زیورآلات فیروزه‌ای و سنگ‌های قیمتی دیگر هستند.
در کنار هنر فیروزه تراشی، هنر پوستین دوزی نیز یکی دیگر از صنایع دستی مشهور مشهد به‌شمار می‌رود. پوستین دوزی از صنایع دستی اصیل و ارزشمند مشهد است که در شهرهای ییلاقی شاندیز و قوچان رواج دارد. پوستین‌ها از پوست گوسفند تهیه می‌شوند و برای آماده‌سازی آن‌ها از فرآیندهای خاصی مانند دباغی پوست با نمک و آرد جو استفاده می‌شود. پس از آماده‌سازی پوستین، الگوهایی بر روی آن طراحی و سپس برش داده می‌شود. این هنر که دارای سابقه‌ای بیش از هزار سال است، به‌ویژه در فصل‌های سرد سال بسیار کاربردی است و محصولات متنوعی مانند پالتو، جلیقه، کلاه، پاپوش و دستکش از آن ساخته می‌شود.
هنر سنگ تراشی و هرکاره تراشی نیز از دیگر هنرهای سنتی و معروف مشهد است که قدمت آن به حدود ۱۴ قرن می‌رسد. سنگ هرکاره یا سنگ دیگ، سنگی از نوع آذرین و به رنگ سیاه است که در کوه‌های بینالود اطراف مشهد یافت می‌شود. این سنگ‌ها برای ساخت انواع ظروف و اشیاء تزئینی به‌کار می‌روند. کوهسنگی مشهد یکی از مراکز مهم قلم‌زنی روی این سنگ‌ها است. هنر هرکاره تراشی از جمله هنرهای اصیل مشهد است که ظروف مختلفی مانند قابلمه دیزی، هاون، قندان، سماور، استکان، بشقاب و مجسمه‌های سنگی از آن ساخته می‌شود. این ظروف به‌ویژه برای پخت و پز مناسب هستند زیرا حرارت را به‌طور یکنواخت توزیع می‌کنند و باعث طبخ غذا به‌صورت ملایم می‌شوند.
در کنار این صنایع دستی، مشهد به‌عنوان یکی از مراکز مهم فرش‌بافی نیز شناخته می‌شود. فرش‌های مشهد، به‌ویژه فرش‌های دوره صفویه، شهرت جهانی دارند و در موزه‌های مختلف سراسر دنیا به‌نمایش گذاشته شده‌اند. قالی‌های مشهد عمدتاً از پشم، کرک و ابریشم تهیه می‌شوند و در طرح‌ها و رنگ‌های متنوع بافته می‌شوند. بازار فرش مشهد، که یکی از مراکز اصلی تهیه این سوغاتی نفیس است، به‌ویژه برای کسانی که به دنبال فرش‌های دستباف با کیفیت هستند، مقصدی عالی به‌شمار می‌رود.
گلیم‌بافی نیز یکی دیگر از هنرهای دستی است که در مشهد و دیگر شهرهای خراسان به‌ویژه قوچان و شیروان رواج دارد. گلیم‌ها برخلاف فرش‌ها، پرز یا خواب ندارند و بیشتر برای تزئین فضاهای داخلی و به‌عنوان فرش‌های سبک استفاده می‌شوند. این هنر که قدمت آن به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد، توسط زنان روستایی و عشایر خراسان بافته می‌شود و طرح‌های آن غالباً از طبیعت و زندگی روزمره الهام گرفته است.
نمد بافی یکی از هنرهای قدیمی ایرانی است که در آن از پشم گوسفند استفاده می‌شود. این هنر به دلیل ویژگی‌های خاص پشم، نظیر جعد‌یابی و پوسته‌ای شدن، امکان تولید نمد را فراهم می‌آورد. در این فرآیند، پشم ابتدا تمیز شده، سپس رنگرزی و حلاجی می‌شود. پس از آن، با استفاده از دست و پا، پشم را بر روی زمین غلت می‌دهند که به این مرحله نمدمالی گفته می‌شود. نمدمالی فرآیندی سخت و زمان‌بر است که به فردی نیرومند و ماهر نیاز دارد. در این مرحله، به پشم آب و صابون افزوده می‌شود تا با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت، الیاف پشم به هم پیوسته و نمد شکل بگیرد. این هنر در کارگاه‌های سنتی خانگی توسط هنرمندان ماهر انجام می‌شود و به‌عنوان یکی از صنایع دستی ایران شناخته می‌شود.
نمد بافی در خرداد ۱۳۹۰ به‌عنوان میراث ناملموس ملی ثبت شد. محصولات نمدی نظیر کلاه، لباس و انواع ریزاندارها به روش‌های مختلف تولید می‌شوند که هر کدام به مهارت خاصی نیاز دارد. این محصولات در فروشگاه‌های صنایع دستی مشهد، به‌ویژه در طرقبه و شاندیز، با طرفداران زیادی عرضه می‌شوند.
در نهایت، مشهد نه‌تنها به‌عنوان یک مقصد مذهبی و فرهنگی بلکه به‌عنوان یک مرکز مهم صنایع دستی و هنرهای سنتی شناخته می‌شود. هر یک از این هنرها نمایانگر تاریخ، فرهنگ و مهارت‌های مردم این منطقه است که به‌طور مستمر از نسل‌های گذشته به نسل‌های آینده منتقل شده است. این صنایع دستی، که همگی به‌طور گسترده در بازارهای مشهد و دیگر نقاط ایران به فروش می‌رسند، به‌عنوان سوغاتی‌هایی نفیس و یادگاری‌های ارزشمند از مشهد برای گردشگران به‌شمار می‌روند.
